1967 yapımı asker kökenli yönetmen Nusret Eraslan’ın 501 Numaralı Hücre filmini daha önce izlemediğime şaşırdım kaldım. 501 Numaralı Hücre, Albay Nusret Eraslan’ın Ordu Foto Film Merkezinin başına getirilmesiyle ortaya koyduğu filmlerden ikincisi. Diğer yapımları ise: Kocatepe’nin Beş Atlısı (1952), Onun Süvarisi (1959), Düşükler Yassıada’da (1960), Çanakkale Aslanları (1964).
Ayrıca kendisi 1919 doğumlu, yani şimdilerde 105 yaşında. Hala hayatta olduğunu okuyunca, umarım doğrudur, dedim. Kim bilir, belki ulaşırım ve kendisiyle röportaj yapma fırsatı yakalarım.
Tabii filmografisinde benim asıl ilgimi çeken, 501 Numaralı Hücre adlı film oldu. Azerbaycanlı televizyoncu Kamil Şahverdi sayesinde filmden haberdar bulundum.. Yaklaşık 3 saat süren film, Azerbaycanlı pilot Mehmet Altunbay’ın hayatına götürüyor seyirciyi. Altunbay, Sovyet rejiminde dönemin Bakü Hava Okulu Uçuş Birliği komutanı iken, KGB'nin sudan bahanelerle kendisine idam fermanı çıkartması sonucu, iki arkadaşı ile birlikte anavatana, Türkiye'ye kaçar.
501 Numaralı Hücre’de Altunbay karakterine ünlü aktörümüz Cüneyt Gökçer başarılı bir şekilde hayat veriyor. Gökçer’e, eşi Ayten Gökçer, Tekin Akmansoy, Gülşen Alnıaçık, Bozkurt Kuruç ve Semih Sergen gibi mühim oyuncularımız eşlik ediyor. Filmin, Mehmet Altunbay’ın hatıralarından yola çıkarak oluşturulduğu aşikar.
Ayrıca 1960’ların Türkiye’sinde, Sovyet döneminin dikta rejimini yaşayan Azerbaycan ile ilişkilerimizin şimdiki gibi olamayacağını da tahmin edersiniz. Buna rağmen film, Azerbaycan kültürünü başarıyla işlemiş. Kafkas dansını, giyimini, adetlerini dönemin imkanlarıyla olabildiğince güzel yansıtmış. Açılış cümleleri de oldukça çarpıcı:
“Yıl 1920. Ben Azerbaycanlı Mehmet Altunbay. Hürriyetten yoksun bir ülkede doğdum. Orada özgürlüğün gerçek anlamının bile ne olduğunu öğretmediler bana. Yaşadığım rejimde insanlar birbirinden daima korkar, günün yirmi dört saatinde kimin kimi jurnal edeceğini düşünürlerdi. Hepimiz korkusuz yaşama özlemiyle doluyduk. Bir volkan gibi içimizi dolduran bu duygular, günün birinde ekmek ve su kadar vazgeçemediğimiz aziz bir şey oldu. Tümümüz bu kaynaktan içtik. Biz özgürlüğe ve mutluluğa susamış insanlar Stalin diktatörlüğünün o korkunç rejimine boyun eğemezdik…”
Filmde dikkatimi en çok çeken ise giriş sahnesinde kar kıyamet altında, Rus süngülerinin zulmünde ilerleyen Azerbaycan Türklerinin “Milli Marşlarını” okuması oldu. Çünkü bu milli marş, Sovyet Sosyalist Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 1992’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan etmesine kadar geçen sürede kullandığı rejim yanlısı marş değildi. Mehmet Emin Resulzade’nin 1918-1920 yılları arasında yaşattığı Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin marşıydı. Nitekim 1992’deki bağımsızlığın ardından Azerbaycan Cumhuriyeti yeniden bu güzel milli marşlarına döndü.
Şimdilerde de Azerbaycan’ımızın her yerinde sözleri büyük şair Ahmet Cevat’a, bestesi ise dahi sanatçı Üzeyir Hacıbeyli’ye ait olan bu milli marş yankılanır:
“Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!”
İşte filmin giriş sahnesinde de bu marş yankılanıyor. Bu marşı 1992 yılında ünlü bestekar Aydın K. Azim düzenlemiş ve Azerbaycan halkına yeniden armağan etmiş.
Belli ki film ekibi meselenin tarihine ciddiyetle çalışmış ve ortaya güzel bir iş çıkarmış. Fakat Mehmet Altunbay hakkında da bu film hakkında bilgiler epey sınırlı. Kaynak olarak Mehmet Altunbay’ın eserlerine ulaşmaya çalışmak sanırım en mantıklı yöntem olur. Ayrıca Doç. Dr. Salih Özkan tarafından yazılan “Azerbaycanlı Bir Mülteci: Mehmet Altunbay” adlı makale de meseleyle ilgili araştırma yaparken karşıma çıktı. Altunbay’ı ve bu güzel filmi, ben de yazdığım ufak yazıyla Türkiye ve Azerbaycan halkına hatırlatmak isterim. Bu yazıyı 20 Eylül’de yazmış olmam da hoş bir rastlantı oldu. Çünkü bugün
“Dövlət Suverenliyi” yani “Azerbaycan Devlet Egemenliği Günü”…
Kardeş Azerbaycan var olsun, Türk milleti ebediyen yaşasın..!
Azerbaycan dilinde
Hərbi əsilli rejissor Nüsrət Eraslanın 1967-ci ildə çəkdiyi 501 Numaralı Hücre filminə daha əvvəl baxmadığım üçün təəccübləndim. Polkovnik Nüsrət Eraslanın Ordu Foto Film Mərkəzinə rəhbər təyin edildikdən sonra istehsal etdiyi filmlərdən ikincisi 501 Numaralı Hücre’dir. Digər əsərləri: Kocatepe’nin Beş Atlısı (1952), Onun Süvarisi (1959), Düşükler Yassıada’da (1960), Çanakkale Aslanları (1964).
Həm də 1919-cu ildə anadan olduğu üçün indi 105 yaşı var. Onun hələ sağ olduğunu oxuyanda dedim ki, inşallah düzdür. Kim bilir, bəlkə ondan müsahibə almaq imkanı qazanaram.
Təbii ki, onun filmoqrafiyasında həqiqətən diqqətimi çəkən film 501 Numaralı Hücre oldu. Təxminən 3 saat davam edən film tamaşaçıları azərbaycanlı pilot Mehmet Altunbayın həyatına aparır. Altunbay sovet hakimiyyəti illərində Bakı Aviasiya Məktəbinin Uçuş Bölməsinin komandiri olarkən KQB-nin ona ölüm hökmü çıxarması nəticəsində iki dostu ilə birlikdə vətənə, Türkiyəyə qaçır. Məşhur aktyorumuz Cüneyt Gökçer 501 Numaralı Hücrede Altunbay obrazını uğurla canlandırır. Gökçeri həyat yoldaşı Aytən Gökçer, Tekin Akmansoy, Gülşen Alnıaçık, Bozkurt Kuruç və Semih Sergen kimi önəmli aktyorlar müşayiət edir. Filmin Mehmet Altunbayın xatirələri əsasında yaradıldığı açıq-aydın görünür.
Siz də təxmin edə bilərsiniz ki, 1960-cı illərdə Türkiyədə sovet dövrünün diktatura rejimini yaşayan Azərbaycanla münasibətlərimiz indiki kimi olmayacaq. Buna baxmayaraq, film Azərbaycan mədəniyyətini uğurla əhatə edib. O, Qafqaz rəqsini, geyimini, adət-ənənələrini dövrün imkanları ilə maksimum dərəcədə əks etdirmişdir. Açılış cümlələri də olduqca təəccüblüdür:
“1920-ci ildir. Mən azərbaycanlı Mehmet Altunbay. Azadlıqdan məhrum bir ölkədə doğulmuşam. Orada azadlığın əsl mənasının nə olduğunu mənə öyrətmədilər. Yaşadığım rejimdə insanlar həmişə bir-birindən qorxurdular, görəsən günün iyirmi dörd saatı kim kimə jurnal verəcək, bilmirdiler. Hamımız qorxmadan yaşamaq həsrəti ilə dolu idik. Vulkan kimi içimizi dolduran bu hisslər bir gün çörək və su kimi qiymətli bir şeyə çevrildi ki, ondan əl çəkə bilmirik. Hamımız bu mənbədən içdik. Biz azadlıq və xoşbəxtliyə susamış insanlar Stalin diktaturasının o dəhşətli rejiminə boyun əyə bilmədik...”
Filmdə ən çox diqqətimi çəkən isə açılış səhnəsində qarın və rus süngülərinin amansızlığı altında irəliləyən Azərbaycan türklərinin “İstiklal marşı”nın oxunması oldu. Çünki bu dövlət himni 1992-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini elan edənə qədər Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının istifadə etdiyi rejimyönlü himn deyildi. 1918-1920-ci illərdə Mehmet Emin Rəsulzadə tərəfindən yaşatılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin himni idi. Əslində, Azərbaycan Respublikası 1992-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra yenidən bu gözəl dövlət himnlərinə qayıtdı. Hazırda Azərbaycanın hər yerində Sözləri böyük şair Əhməd Cevata, bəstəsi dahi sənətkar Üzeyir Hacıbəyliyə məxsus olan bu himn səslənir:
“Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!”
Bu himn filmin açılış səhnəsində səslənir. Məşhur bəstəkar Aydın K. Azim 1992-ci ildə bu himni redakte edərək Azərbaycan xalqına təqdim etmişdir.
Görünür ki çəkiliş qrupu məsələnin tarixçəsi üzərində ciddi işləyib və yaxşı iş görüb. Lakin Mehmet Altunbay və bu film haqqında məlumatlar kifayət qədər məhduddur. Məncə, ən məntiqli üsul Mehmet Altunbayın əsərlərinə baxmaq olardı. Həmçinin məsələ ilə bağlı araşdırma apararkən Dotsent Salih Özkanın yazdığı “Bir azərbaycanlı qaçqın: Mehmet Altunbay” yazısına rast gəldim. Yazdığım kiçik yazı ilə Türkiyə və Azərbaycan xalqına Altunbayı və bu gözəl filmi xatırlatmaq istəyirəm. Bu yazını sentyabrın 20-də yazmağım gözəl bir təsadüf idi. Çünki bu gün “Azərbaycan Dövlət Suverenliyi Günü”dür...
Yaşasın qardaş Azərbaycan! Türk Milləti daim yaşasın!